Obecnie fotografowie prześcigają się w poszukiwaniu najciekawszych lokalizacji do sesji fotograficznych. Sesje zdjęciowe coraz częściej odbywają się w galeriach i muzeach, a największe marki odzieżowe decydują się na filmowanie tam swoich kampanii reklamowych. Fotografowie muszą się mieć jednak na baczności. Na artystów mogą czekać dodatkowe opłaty i nieoczekiwane utrudnienia, jeśli zdecydują się na pracę poza studiem.
Aparat w muzeum?
Aparat nieustannie towarzyszy współczesnemu człowiekowi. Zwiedzający muzea używają aparatów w smartfonach, ale też profesjonalnych aparatów cyfrowych fotografując znajdujące się tam dzieła jako samoistne kompozycje lub dokumentują swoją obecność za pomocą selfie. Działania te można zbiorczo określić jako fotografowanie na użytek prywatny. Pozostaje jednak druga kategoria użytkowników – korzystających z muzealnych ekspozycji w szeroko rozumianym celu komercyjnym. Z tego powodu muzea w całej Polsce cały czas próbują ograniczyć fotografowanie muzealiów. Podejmowane są najróżniejsze działania, od całkowitych zakazów do opłat za możliwość fotografowania.
Bez opłaty nie sfotografujesz
Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni wprowadziło zakaz robienia zdjęć ekspozycji bez uiszczenia stosownej opłaty i pozwolenia dyrektora. Jest to jedna z wielu placówek w Polsce, która wprowadziła do swojego regulaminu takie postanowienia. Sprawa wrzesińskiego Muzeum jest jednak wyjątkowa, gdyż trafiła do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i została rozstrzygnięta wyrokiem z dnia 5 marca 2010 r. o sygn. XVII AmC 1145/09. Sąd w powyższym orzeczeniu zakwestionował legalność takich zapisów, a Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów umieścił zapis z regulaminu Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni w Rejestrze Klauzul Niedozwolonych.
Głos w tej sprawie zabrał także Resort Kultury:
„Przepisy ustawy o muzeach nakładają na muzeum jedynie obowiązek pobrania opłaty za przygotowanie i udostępnienie obiektu muzealnego do innego celu niż zwiedzanie. Nie dają one jednak muzeum uprawnień do pobierania opłat za wykorzystywanie eksponatów już udostępnionych. Fotografowanie udostępnionych muzealiów nie narusza zatem ustawy o muzeach, jeżeli m.in. nie wpłynie to negatywnie na stan muzealiów i nie naruszy prawa autorskiego.[..]Należy jednak zwrócić uwagę, iż fotografowanie udostępnionych muzealiów musi być zgodne z zasadami bezpieczeństwa zbiorów i wymogami konserwatorskimi. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa zakres ochrony zabytków i obowiązek przeciwdziałania zagrożeniu lub uszczerbku wartości zabytku, jego zniszczenia i niewłaściwego korzystania z niego itp. W aspekcie fotografowania udostępnionych zbiorów może to oznaczać fotografowanie bez użycia lampy błyskowej”
Z przytoczonej opinii wynika, iż fotografowanie muzealiów może być ograniczone przez zasady bezpieczeństwa i wymogi konserwatorskie. Podstawowy zakres ochrony muzealiów określa ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. oraz ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (dalej u.o.z.o.z). Zgodnie z art. 4 u.o.z.o.z ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu m.in zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków i kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków. Działaniem negatywnie wpływającym na stan obiektów muzealnych może być fotografowanie z użyciem lampy błyskowej. Resort wypowiedział się jednak jasno – poza zastrzeżeniami i wymogami konserwatorskimi fotografowanie w muzeum jest dozwolone.
Mimo tego wiele polskich muzeów nadal zakazuje bądź też ogranicza możliwość fotografowania na swoim terenie. Władze instytucji muzealnych twierdzą, iż nie są w stanie kontrolować czy fotografujący używa lampy błyskowej czy nie, dlatego dla dobra muzealiów fotografowanie jest całkowicie zakazane. Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie MOCAK wprowadziło w swoim regulaminie postanowienie o zakazie fotografowania z użyciem lampy błyskowej i statywu. Z kolei Muzeum Narodowe we Wrocławiu posunęło się o krok dalej i zezwala na fotografowanie i filmowanie wyłącznie bez użycia lampy błyskowej i statywu oraz jedynie do celów prywatnych i pamiątkowych. Muzeum Narodowe w Poznaniu podeszło do tematu jeszcze dokładniej i w treści swojego regulaminu fotografowania i filmowania uregulowało także kwestie dotyczące rozpowszechniania zdjęć. Zgodnie z jego treścią, w przypadku rozpowszechniania fotografii w celu komercyjnym wymagana jest zgoda dyrektora Muzeum Narodowego w Poznaniu. Jeśli natomiast szukamy najbardziej kompleksowego i rozbudowanego regulaminu określającego zasady fotografowania i filmowania, to koniecznie trzeba spojrzeć na regulamin zwiedzania Muzeum Wsi Lubelskiej. Instytucja ta zwalnia z opłaty fotografów, którzy dokumentują przestrzeń muzeum dla celów osobistych, natomiast w przypadku korzystania z muzeum dla celów komercyjnych i profesjonalnych (publikacje, reportaże, realizacje konkursowe) należy uiścić opłatę w wysokości 150 zł.
Muzea próbują ominąć orzeczenie sądu, które niestety nie rozróżniło czy zakaz pobierania opłat przez muzeum dotyczy tylko fotografii prywatnych czy również tych wykonywanych w celach komercyjnych. W swoich działaniach powołują się na przepisy art. 26 ustawy o muzeach. Zgodnie z jego treścią muzeum pobiera opłaty za przygotowanie i udostępnianie zbiorów do celów innych niż zwiedzanie, w szczególności za kopiowanie, sporządzanie reprodukcji lub fotografii, przygotowywanie zbiorów do wypożyczenia oraz ich wypożyczenie.
Jak widać mimo upływu niemal dziesięciu lat od wydania orzeczenia przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, polskie placówki nadal niechętnie podchodzą do kwestii złagodzenia rygorów dotyczących robienia fotografii przez zwiedzających. Dlatego też, jeżeli chcemy w profesjonalny sposób sfotografować muzealia lub wykorzystać przestrzeń muzeum na sesje zdjęciową, każdorazowo musimy sięgnąć do regulaminu i j skontaktować się z dyrekcją danego muzeum.
A co w sytuacji, jeżeli fotografujemy rzeźby lub inne dzieła sztuki znajdujących się w przestrzeni publicznej, na pasażu, placu, czy w parku miejskim?
Wolność panoramy
Problem korzystania z dzieł umieszczonych w przestrzeni publicznej został uregulowany w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (dalej u.p.a.p.p). Polska prawodawstwo przewiduje wyjątek zezwalający na wykorzystanie utworów umieszczonych w przestrzeni publicznej bez zgody ich właścicieli. Artykuł 33 u.p.a.p.p reguluje powyższe zagadnienie w następujący sposób:
„wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku.”
Wskazany wyżej wyjątek został określony przez doktrynę „prawem panoramy”. Pierwsze próby regulacji tego zagadnienia miały miejsce już w latach 50-tych XX wieku. Ustawa prawo autorskie z 1952 r. przewidywała, iż możliwe jest odtwarzanie dzieł sztuki wystawionych w miejscach publicznych odpowiednią techniką reprodukcyjną, jednakże reprodukcje nie mogły być sporządzone w tych samych rozmiarach i przeznaczone do tego samego użytku.
Takie rozwiązanie prawne miało głównie zapobiegać tworzeniu falsyfikatów. Jednakże, od tego czasu prawo autorskie uległo znacznemu rozwinięciu i ujawniły się nowe problemy.
W jakich sytuacjach znajdzie zastosowanie prawo panoramy?
Rozpowszechnianie utworów (w każdej formie plastycznej, tj. architektonicznych, fotograficznych czy rzeźbiarskich) bez ograniczeń możliwe jest w przypadku utworów, które wystawione są w przestrzeni publicznej. Należy w tym miejscu uściślić, iż przestrzenią publiczną, będą jedynie takie miejsca, które są ogólnodostępne. Miejscem ogólnodostępnym nie będzie zatem przestrzeń, do której wstęp publiczności jest ograniczony, np. przez regulacje wprowadzone przez jej właściciela. Doktryna wskazuje jednak, iż w tym zakresie należy być ostrożnym. Jeśli park miejski zamykany jest w godzinach nocnych, nie oznacza to, że nie jest przestrzenią ogólnodostępną. Orzecznictwo oraz doktryna nie dostarczają konkretnych odpowiedzi na te wątpliwości. Nie znajdziemy też żadnej listy miejsc uznanych za ogólnodostępną przestrzeń publiczną. Jednakże kierując się wykładnią językową przepisu oraz opierając się na dotychczasowych opracowaniach naukowych, można stwierdzić, iż prawo panoramy ma zastosowanie tylko do przestrzeni otwartych, które nie są zadaszone. Wydaje się zatem, iż w przypadku ekspozycji muzealiów znajdujących się w ogólnodostępnej przestrzeni publicznej (na patio czy w pasażu), zastosowanie będzie mieć przywołane wyżej prawo wolności panoramy, a muzeum nie powinno pobierać żadnych opłat od fotografowanych obiektów.
Prawa autorskie
Prawo wolności panoramy pozwala zatem na fotografowanie bez dodatkowych zmartwień. Właściciel wystawiając swój utwór lub dzieło sztuki na widok publiczny, uprawnia również inne osoby do korzystania z niego. Fotografowie nie muszą zatem uzyskiwać zgody osoby posiadającej prawa autorskie ani nie muszą się przejmować ewentualnym naruszeniem praw autorskich majątkowych czy osobistych. Przykładowo fotograf wykorzystując na zdjęciu mural znanego artysty, np. Banksy’ego, nie musi prosić go o zgodę na wykorzystanie dzieła.
W przypadku fotografowania w muzeach konkretnych eksponatów kwestie prawne są bardziej zawiłe. W pierwszej kolejności należy pamiętać o siedemdziesięcioletnim terminie okresie ochrony autorskich praw majątkowych, który liczony jest od dnia śmierci twórcy. W przypadku wykorzystania obiektów muzealnych zaliczanych do tzw. sztuki dawnej, fotograf po upływie siedemdziesięcioletniego terminu nie musi przejmować się naruszeniem autorskich praw majątkowych. Jednakże ekspozycja polskich muzeów składa się także z obiektów sztuki współczesnej. W przypadku takich dzieł, ochrona ze strony autorskich praw majątkowych jest nadal obowiązująca i może być w każdej chwili wykorzystana przez właściciela dzieła. Problemów mogą przysporzyć także autorskie prawa osobiste do utworu. Jednym z kluczowych elementów autorskiego prawa osobistego do utworu jest prawo twórcy do integralności dzieła. Zgodnie z tym uprawnieniem autor ma prawo do wyrażania dzieła w przyjęty przez siebie sposób. Utwór powinien być eksponowany w taki sposób by oddawać idee twórcy – musi być zachowana jego forma i treść. Zakaz naruszania integralności może też znaleźć swoje odbicie w fotografii. Prawo do integralności nie powinno zostać naruszone w przypadku profesjonalnie wykonanej fotografii reprodukcyjnej obiektu muzealnego. Jednakże, jeżeli fotografia będzie znacząco ingerować w kolorystykę dzieła, będzie nieostra lub wykonana z nieodpowiedniej perspektywy, przez co poskutkuje zniekształceniem obiekt muzealnego, wówczas może dojść do naruszenia integralności dzieła.
Fotografowie decydując się na fotografowanie w muzeum muszą zatem nie tylko zapoznać się z regulaminem placówki, ale też mieć na uwadze prawa autorskie artystów wystawiających tam prace. Najprawdopodobniej wraz z rosnącym zainteresowaniem i aktywnym fotografowaniem muzealiów, zagadnienie to będzie coraz liczniej podejmowane w orzecznictwie i doktrynie, co może doprowadzić do stworzenia jednolitego rozwiązania prawnego dotyczącego muzeów w całej Polsce.
Autor: Katarzyna Frątczak
fotografia w nagłówku: Marcin Kaczmarek – British Museum, Londyn