„Ruchomości dziedziczą obecni przy śmierci”, czyli o dziedziczeniu kolekcji artystycznych

Zgodnie ze starym, przywołanym w tytule powiedzeniem „ruchomości dziedziczą obecni przy śmierci”. Zasada ta mówi o tym, o czym przekonało się wielu spadkobierców dziedziczących po kolekcjonerach. W sytuacji bowiem, gdy kolekcja nie została nigdy skatalogowana i nie sporządzono również dokładnego testamentu rozporządzającego konkretnymi elementami kolekcji, może okazać się, iż jej elementy nigdy formalnie nie wejdą w skład dzielonej masy spadkowej. Szczególnie, gdy spadkobiercy są skonfliktowani i utrudniają sobie dostęp do kolekcji.

Mając na względzie, iż niektóre elementy kolekcji mogą być warte więcej niż cała pozostała część masy spadkowej (nietrudno wyobrazić sobie obrazy warte więcej niż mieszkanie, w którym były przechowywane), należy zastanowić się nad ewentualnymi możliwościami prawnymi pozwalającymi na ustalenie składu i zabezpieczenia kolekcji na czas trwania postępowania spadkowego, a w szczególności postępowania w zakresie działu spadku.

W tym miejscu zaznaczyć należy, iż w niniejszym tekście prezentować będziemy możliwości dostarczane przez postępowania cywilne. Ewentualne działania i konflikty wkraczające na grunt prawa karnego pozostaną na razie poza przedmiotem naszego omówienia.

Sporządzenie spisu inwentarza

Pierwszym krokiem, który powinni podjąć uczestnicy postępowań spadkowych, jeżeli mają wątpliwości co do faktycznego składu masy spadkowej pozostawionej przez Spadkodawcę, jest złożenie wniosku o sporządzenie spisu inwentarza, stosownie do postanowień art. 637 Kodeksu postępowania cywilnego.

Spis inwentarza ma charakter urzędowy, sporządzany jest bowiem przez komornika, na podstawie postanowienia sądu. Spadkobierca w celu uzyskania spisu inwentarza powinien złożyć do sądu spadku wniosek, w którym uprawdopodobni lub wprost wykaże, iż jest uprawniony do spadku. Sądem spadku, zgodnie z art. 628 Kodeksu postępowania cywilnego, jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.

Z kolei, na podstawie art. 637¹ Kodeksu postępowania cywilnego, istnieje także możliwość złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza bezpośrednio do komornika. Wówczas to komornik zawiadamia sąd o potrzebie wydania odpowiedniego postanowienia w przedmiocie spisu inwentarza. Komornik powinien przystąpić do sporządzania spisu inwentarza niezwłocznie po otrzymaniu wniosku.

Po otrzymaniu wniosku i zawiadomieniu właściwego sądu spadku, komornik podejmuje czynności w celu odszukania majątku spadkodawcy, w szczególności sporządza listę przedmiotów należących do spadku oraz wskazuje dokładne wysokości długów spadkowych. Jak wskazuje art. 638⁸ § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, wartość przedmiotów należących do spadku ustalana jest według stanu i cen z chwili otwarcia spadków.

Sporządzony spis przesyłany jest następnie do właściwego sądu spadku. Spis powinien zostać zatwierdzony przez sąd. Jeśli w toku ustalania spadku ujawnią się dodatkowe przedmioty lub długi, wówczas zgodnie z art. 638¹¹ Kodeksu postępowania cywilnego sąd spadku wydaje postanowienie o sporządzeniu uzupełniającego spisu inwentarza.

Opłaty

Sporządzenie spisu inwentarza wiąże się z opłatami. W pierwszej kolejności należy uiścić opłatę sądową od wniosku w wysokości 100 zł, natomiast komornik tytułem odszukania przedmiotów spadku, zgodnie z art. 40 ustawy o kosztach komorniczych, pobiera opłatę w wysokości 400 zł. W trakcie sporządzania spisu inwentarzu mogą wystąpić także dodatkowe koszty, np. tytułem wyceny przez biegłego rzeczoznawcę.

Wyjawienie przedmiotów spadkowych

Sporządzenie spisu inwentarzu, może być jednak w pewnych sytuacja niewystarczające. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje w takich sytuacjach dalszą procedurę wyjawiania przedmiotów spadkowych.

Zgodnie z art. 655 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd na wniosek spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjnego, wykonawcy testamentu, przedstawiciela, wierzyciela spadku lub nawet z urzędu może nakazać danemu spadkobiercy (podejrzewanemu o zatajenie przedmiotów spadku) złożenia:

• oświadczenia, iż żaden przedmiot spadku nie został przez niego zatajony, usunięty oraz, iż wszystkie długi zostały ujawnione.
• złożenia wykazu przedmiotów nieujawnionych, z podaniem miejsca przechowywania ruchomości, dokumentów, jak również wyjaśnieniem podstawy prawnej tych praw.

Sąd rozpoznaje wniosek o wyjawienie przedmiotów spadkowych na rozprawie, wzywając wszystkie podmioty, które uprawnione są do wystąpienia z wnioskiem o wyjawienie przedmiotów spadkowych. Wniosek o wyjawienie przedmiotów spadkowych może złożyć jeden współspadkobierca przeciwko drugiemu.

Wyjawianie przedmiotów spadku w praktyce

Zgodnie z art. 658 Kodeksu postępowania cywilnego, po uprawomocnieniu się postanowienia, uwzględniającego w całości lub części wniosek o wyjawienie przedmiotów spadkowych, sąd na wniosek każdego kto był uprawniony do wystąpienia z takim wnioskiem, wzywa spadkobiercę do wykonania obowiązków. tj. do wyjawienia przedmiotów (wykaz przedmiotów spadkowych) i złożenia oświadczeń. Sąd wyznacza minimum 2-tygodniowy termin (liczony od dnia posiedzenia) na złożenie takich oświadczeń oraz wykazu. Jak wskazuje art. 659 Kodeksu postępowania cywilnego, możliwe jest też by spadkobierca spełnił nałożone na niego obowiązki na posiedzeniu, wyjawiając przedmioty oraz składając odpowiednie oświadczenia do protokołu.

Jedynym środkiem przymusu jaki w tym zakresie może zastosować sąd jest, zgodnie z art. 660 Kodeksu postępowania cywilnego, nałożenie na zobowiązanego grzywny. Jeżeli spadkobierca „ukrywa” przedmioty wchodzące w skład spadku lub odmawia złożenia odpowiednich oświadczeń, wówczas sąd może nałożyć na niego karę grzywny – jednorazowo w maksymalnej wysokości do 1.000,00 zł.

Postępowanie dowodowe

Oczywiście uczestnicy postępowania spadkowego nie muszą pozostawać bierni w zakresie ustalania składu masy spadkowej. Mogą oni bowiem składać, poza wnioskami wskazanymi powyżej, również wnioski dowodowe w omawianym przez nas zakresie. Dowody te mogą być dowodami z dokumentów, fotografii lub zeznań świadków, których wiedza pozwoli na ustalenie składu masy spadkowej. Sąd oczywiście będzie oceniać wiarygodność takich dowodów i zadecyduje w jakim zakresie będą przez niego wykorzystane przy ustalaniu składu masy spadkowej.

Podsumowanie

Jak wynika z powyższego, w sytuacji gdy nieuczciwy spadkobierca próbuje zataić skład masy spadkowej, do której miał dostęp, pozostałe osoby uprawnione do dziedziczenia mogą podjąć szereg czynności zmierzających do ustalenia faktycznego składu spadku.

Z perspektywy spadkobierców sytuacją preferowaną pozostaje jednak sporządzenie, jeszcze przez samego kolekcjonera za jego życia, dokładnego inwentarza, który pozwoli następnie na ustalenie czy kolekcja nie została uszczuplona o konkretne przedmioty już po jego śmierci.

W sytuacjach krytycznych, gdy prawo cywilne nie jest już w stanie zaproponować żadnego rozwiązania, pozostaje jeszcze procedura karna i składanie ewentualnych zawiadomień o możliwości popełnienia przestępstwa (kradzieży). Jak jednak wskazaliśmy na początku, tę problematykę podejmiemy w naszym kolejnym artykule.

Autorzy:

adw. Jędrzej Niklewicz

Katarzyna Frątczak

Zdjęcie w nagłówku: obraz aut. Johann Zoffany – „Trybuna Galerii Uffizich”