Jeden z bogatszych współcześnie żyjących amerykańskich artystów, trzy lata temu został zmuszony do zapłaty kwoty 168 tysięcy dolarów za plagiat fotografii Francka Davidoviciego – „Fait d’Hiver”. Okazuje się, że Jeff Koons był wielokrotnie oskarżany o plagiat, a sama praktyka kopiowania twórczości jest nader często stosowana w środowisku artystycznym. W czasach, w których niemal wszystko zostało już stworzone, problem plagiatu poruszany jest coraz częściej. Powszechnie rozumienie pojęcia okazuje się często być niewystarczające, a w ustawach próżno szukać legalnej definicji plagiatu. Jaka jest zatem różnica między dozwolonym użytkiem, inspiracją a plagiatem?
Sztuka czy plagiat?
Znajdujące się w nagłówku zdjęcie, jest zestawieniem rzeźby amerykańskiego artysty Jeffa Koonsa z fotografią Francka Davidociego. Fotografia Davidociego powstała w latach 80-tych XX w. w ramach kampanii reklamowej marki odzieżowej Naf Naf. 40 lat później Jeff Koons postanowił wykorzystać kultowe zdjęcie i stworzyć niemal identyczną porcelanową rzeźbę, która została wystawiona w paryskim Centrum Pompidou pod tym samym tytułem co fotografia („Fait d’Hiver”). Z uwagi na niezaprzeczalne podobieństwo między pracami obydwu artystów fotograf Franck Davidoci zdecydował się na dochodzenie swoich praw autorskich i pozwał amerykańskiego rzeźbiarza o naruszenie praw autorskich, występując z żądaniem zapłaty 352 tysięcy dolarów. W listopadzie 2018 r. spawa została rozstrzygnięta przez paryski sąd, który zasądził na rzecz fotografa kwotę odszkodowania w wysokości 168 tysięcy dolarów. Jeff Koons twierdził, iż zabieg był „celowy” i nie był to w jego opinii klasyczny plagiat. Czym w takim razie jest plagiat, jeśli nie skopiowaniem cudzego utworu?
Podstawa prawna
Prawa twórców w polskim porządku prawnym chronione są poprzez instytucje ustanowione w ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych. W zakresie plagiatu, zasadniczą podstawą prawną jest art. 115 ww. ustawy, regulujący kwestię przywłaszczenia autorstwa, rozpowszechniania utworu bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy oraz zniekształcenia utworu. Jak wskazuje doktryna, plagiat to przywłaszczenie prawnie chronionego dobra intelektualnego, tj. utworu (dzieła w rozumieniu prawa autorskiego), projektu wynalazczego (wynalazku, wzoru użytkowego, projektu racjonalizatorskiego), a nawet topografii układu scalonego.
Przywołując art. 115 u.p.a.p.p:
„Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.”
Przywołany powyżej art. 115 ustawy nie dostarcza jednak pełnej i zrozumiałej definicji plagiatu, a wskazuje jedynie, jakie działania podlegają odpowiedzialności karnej. Instytucja plagiatu została zasadniczo ukształtowana przez doktrynę, która wypracowała dwa modele plagiatu. Plagiat możemy podzielić na plagiat jawny i plagiat ukryty. Plagiat jawny to przejęcie cudzego utworu w całości lub zdecydowanej części z małymi modyfikacjami, jak miało to miejsce w przypadku rzeźby Jeffa Koonsa. Plagiat ukryty nie jest natomiast tak prosty do rozpoznania, bowiem osoba dokonująca plagiatu, przejmuje elementy pierwotnego utworu poddając je tym samym pewnej modyfikacji. Modyfikacje te nie są jednak na tyle znaczące, gdyż odbiorca utworu jest w stanie zauważyć elementy charakterystyczne dla pierwotnego utworu.
Należy pamiętać, iż coraz częściej stosowany plagiat ukryty, jest nadal przywłaszczeniem utworu i może skutkować odpowiedzialnością karną. Co więcej, takiej samej karze podlega także osoba rozpowszechniająca cudzy utwór bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystycznego wykonania albo też zniekształca utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie publiczne.
Elementy plagiatu
By określić, iż dany utwór został wytworzony w ramach plagiatu, muszą zostać spełnione trzy warunki. W pierwszej kolejności musi dojść do świadomego przejęcia fragmentu/fragmentów lub całego utworu oryginalnego, w drugiej kolejności należy stwierdzić, iż przejęte fragmenty są rozpoznawalne. Ostatnim elementem jest ustalenie, iż przejęcie elementów z utworu oryginalnego jest ewidentnym podszyciem się pod utwór oryginalny i korzysta z jego oryginalności. Ta trzystopniowa definicja pozwala odróżnić plagiat od utworu inspirowanego, czy wykorzystania fragmentu na prawach dozwolonego użytku.
Dozwolone korzystanie z utworów chronionych
W ramach wyjątku ochrony praw autorskich majątkowych i osobistych, możliwe jest korzystanie z utworów bez konieczności uzyskania zgody autora oraz zapłaty na jego rzecz wynagrodzenia.
Dozwolony użytek osobisty i publiczny wyłącza ryzyko oskarżenia o plagiat i pozwala na nieodpłatne korzystanie z utworu. Dozwolony użytek może przyjąć różne postacie, począwszy od prawa cytatu i przedruku, kończąc na dozwolonym użytku do celów edukacyjnych. Prawo dozwolonego użytku ma jednakże swoje granice, dlatego każdorazowo korzystając z utworu (upubliczniając go) należy wskazać imię i nazwisko twórcy oraz jego źródło.
Zgodnie z art. 29 u.p.a.p.p plagiatem nie będzie przytaczanie urywków rozpowszechnionych utworów literackich, plastycznych, fotograficznych lub nawet całych utworów, jednak w uzasadnionym i określonym w ustawie zakresie (wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami danego gatunku twórczości). Nie można jednak zapomnieć, iż prawo cytatu ma także swoje granice, bowiem wszelkie utwory korzystające z zapożyczeń dokonywanych na bazie tej instytucji muszą zawierać w sobie istotne przejawy oryginalności, a cytat powinien pełnić jedynie rolę pomocniczą.
Uniknięcie plagiatu możliwe jest nie tylko dzięki wykorzystaniu dozwolonego użytku, ale także w ramach praw zależnych do utworu. Plagiatem nie będzie zatem opracowanie utworu, poprzez np. jego przeróbkę, adaptację, czy tłumaczenie, oczywiście po uzyskaniu odpowiedniej zgody od autora i zawarciu stosownego porozumienia. Na egzemplarzach opracowania wskazany powinien być zarówno twórca, jak i tytuł oryginalnego dzieła.
Granica między plagiatem a inspiracją
Twórca utworu musi się także liczyć z faktem, iż jego dzieło może stanowić inspirację dla innego artysty. Przyjmuje się wówczas, iż utwór powstały na drodze owego impulsu jest utworem inspirowanym. Powstały w ten sposób utwór jest samodzielny (nie stanowi plagiatu), o ile posiada cechy oryginalności i nie zawiera fragmentów cudzego utworu, które stanowiły jedynie bodziec do jego powstania.
Praktyka dostarcza przykładów, iż rozróżnienie plagiatu od utworu inspirowanego jest problematyczne, szczególnie w sytuacjach, w których spory na tym tle związane są z przedmiotami o wysokiej wartości. Zagadnienie plagiatu wyjątkowo często podnoszone jest w świecie architektury. Jedna z czołowych przedstawicielek architektury współczesnej – Zaha Hadid, proceder ten określiła jako nieodłączną część architektury. Przykładów architektonicznych plagiatów nie musimy szukać daleko. W 2015 roku w ramach konkursu na opracowanie koncepcji architektonicznej Panteonu-Mauzoleum na Cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie, zwyciężył projekt polskiego zespołu architektów.
Mauzoleum na kwaterze Ł Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie, projekt autorstwa: Leszek Maksym Czaja, Izabela Tomczak, Piotr Kuflewski.
Do wyłonionego projektu zgłoszono jednakże pewnie zastrzeżenia kwestionujące oryginalność utworu architektonicznego. Znane na całym świecie biuro projektowe BIG Bjarke Ingels Group, w 2009 roku zaprojektowało niemalże identyczny budynek w ramach konkursu na projekt gmachu krematorium w Sztokholmie. W efekcie „odkrycia” podobieństwa pomiędzy obydwoma projektami, polski zespół architektów wycofał swoją pracę, a sama komisja wykluczyła architektów z konkursu.
Gmach krematorium w Sztokholmie autorstwa BIG Bjarke Ingels Group
Plagiat może dotyczyć nie tylko „tradycyjnych” dziedzin sztuki, ale także obejmować fotografię, grafikę, utwór muzyczny, utwór literacki (prace magisterską, czy doktorska), a nawet schemat, interfejs gry komputerowej, czy projekt designerski lub architektoniczny. W przypadku niektórych dziedzin związanych z techniką (takich jak architektura), plagiat i utwór inspirowany mogą być szczególnie problematyczne do rozróżnienia.
Odpowiedzialność cywilna
To co zdecydowanie najbardziej interesuje twórców, to nie odpowiedzialność karna plagiatorów, a możliwość dochodzenia roszczeń na gruncie prawa cywilnego. Autor oryginalnego utworu może chronić swoich prawa w oparciu o art. 78 u.p.a.p.p. Co ciekawe ochrona na podstawie tego przepisu przysługuje także w sytuacji wystąpienia samego zagrożenia naruszenia autorskich praw osobistych. Twórca, którego prawa zostały naruszone w wyniku plagiatu może dochodzić zarówno roszczeń majątkowych (zadośćuczynienie lub zapłata sumy pieniężnej na cel społeczny), jak i niemajątkowych (zaniechanie lub usunięcie skutków naruszeń).
Występując z takim roszczeniem twórca powinien w sposób jak najbardziej dokładny opisać działania jakie mają zostać zaniechane, aby możliwe było ich skuteczne wyegzekwowanie w przypadku wydania wyroku przez sąd. Legitymację czynną do wniesienia takiego powództwa ma sam artysta oraz, po jego śmierci, małżonek. W przypadku braku małżonka, w rolę strony powodowej mogą wcielić się także zstępni, wstępni, rodzeństwo bądź organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Każdorazowo musi być to podmiot, który jest posiadaczem praw autorskich do utworu, wobec, którego dokonano plagiatu.
Przedawnienie
Na pocieszenie dla wszystkich tych, którzy czytając niniejszy artykuł zdali sobie sprawę, iż chociaż raz w swoim życiu dokonali plagiatu, odpowiedzialność zarówno karna, jak i cywilna z tytułu plagiatu ulega przedawnieniu. Zgodnie z art. 118 kodeksu cywilnego, odpowiedzialność cywilna co do zasady przedawnia się z upływem 6 lat. Jeśli chodzi o reżim karny, sprawca tego typu czynu zabronionego nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności wraz z upływem 5 lat od jego popełnienia.
Autor:
Katarzyna Frątczak
Fotografia w nagłówku:
Franck Davidovici- „Fait d’Hiver”, Emmanuel Dunand/AFP (Agence France Presse)